1921

1921- 1922

Januar 1921

02.januar 1921.

Kod ostrva Salvora u Galiciji potonuo je španski parobrod Santa Isabel - poginulo je 213 ljudi, oko 300 spašeno zahvaljujući lokalnim ribarima i stanovnicima. Santa Isabel bio je parobrod‑poštar, izgrađen u Puerto Realu i porinut 1915. godine. Plovio je iz Bilbaa prema Kadizu, sa stotinama putnika i članova posade. U ranim jutarnjim satima 2. januara, brod se nasukao i potonuo kod ostrva Salvora. Poginulo je 213 ljudi, dok je oko 300 spašeno zahvaljujući hrabrosti lokalnih ribara i stanovnika ostrva. Katastrofa je u Španiji često nazivana „španski Titanik“ zbog razmera tragedije.

05.januar 1921.

Umro francuski istoričar i profesor Sorbone Ernest Deni, autor radova o Husitima i knjiga o srpskoj istoriji, osnivač Slovenskog instituta u Parizu. (1849-1921 -72-) Svojim delima doprineo francuskom razumevanju Balkana i srpskog pitanja. Posebno mu je bio zanimljiv pokret Husita u Češkoj, istorija Slovaka, ali se bavio i srpskom kulturom i prošlošću. Pokrenuo je časopise „Češka nacija“ i „Svet Slovena“. Neka od dela: „Velika Srbija“, „Od Vardara do Soče“, „O počecima feudalizma kod Čeha“, „Kraj češke nezavisnosti“ itd.

06-11.januar 1921.

grčko-turski rat

Prva bitka kod Inona u kojoj su turske snage pod İsmetom Pašom zaustavile grčki napad u zapadnoj Anatoliji. Rat je izbio nakon što su sile Antante dozvolile Grčkoj da okupira Smirnu (Izmir) i okolnu oblast Jonije, što je izazvalo otpor turskog nacionalnog pokreta pod Mustafom Kemalom. Grčke trupe su se iskrcale u Smirni 15. maja 1919. i ubrzo došlo je do sukoba sa lokalnim stanovništvom i turskim neregularnim jedinicama. To se često označava kao „prvi sukob u Joniji“. Turska je u bici ostvarila pobedu – grčki napad je zaustavljen, obe strane se povukle, ali moral turskog pokreta značajno je ojačan. Ovo je bila prva velika pobeda regularne vojske Velike narodne skupštine (zamena za neregularne čete), što je učvrstilo legitimitet Kemalovog pokreta.

19.januar 1921.

Rođen srpski (jugoslovenski) pozorišni, filmski i TV glumac slovenačkog porekla Janez Vrhovec. (Rođen: Beograd/Kraljevina SHS/Srbija 19.januar 1921. - Umro: Beograd/SR Jugoslavija/Srbija 07.oktobar 1997.) Janez Vrhovec rođen je u Beogradu od oca Janeza, koji je bio staklar, i majke Vilhelmine, rođene Špiljak. Mladost je proveo u Beogradu. Osnovnu školu je pohašao u Beogradu i Ljubljani a srednju tehničku u Beogradu. Godine 1942. se zaposlio kao inženjer elektrotehnike u srpskoj agenciji nemačke kompanije Simens. Godine 1944. pridružio se Narodnooslobodilačkoj borbi. Od 1949. do 1952. godine bio je član Avala filma, a zatim je odlučio da postane prvi glumac sa statusom slobodnog umetnika. Bio je jedan od osnivača Udruženja filmskih glumaca Jugoslavije, a 1968. godine i Udruženja filmskih glumaca Srbije. Predsedavao je ovim udruženjem između 1974. i 1975. godine. Takođe je inicijator organizacije festivala „Filmski susreti“, koji se u Nišu održava od 1966.godine. Janez Vrhovec, takođe, je bio autor na desetine tekstova pisanih u obliku deseterca, za emisiju „Veselo veče“ Radio Beograda. Svoj prvi dugometražni film snimio je 1950. sa manjom ulogom u filmu reditelja Radivoja Lole Đukić. Od tada, pa sve do svoje smrti, pojavio se u više od 150 filmova i TV serija. Većinu uloga odigrao je u srpskim filmovima, nešto uloga u Slovenačkim ali i u stranim različitim koprodukcijama. Najpoznatiji jugoslovenski filmovi u kojima se pojavljuje su Šolaja (1955), Male stvari (1957), Partizanske priče (1960), Kapi, vode, ratnici (1962), Čovjek sa fotografije (1963), Prometej s otoka Viševice (1964), Vrtlog (1964), Čovek nije tica (1965), Do pobede i dalje (1966), Dim (1967), Nemirni (1967), Praznik (1967), Dečak i violina (1975). Koproducirao je filmove između jugoslovenske filmske industrije i italijanske, austrijske, američke, norveške i engleske filmske industrije. Poslednji put se pojavio u televizijskoj seriji Gore dole 1996. i 1997. godine.

1921-1997

20.januar 1921.

Umro vojvoda srpske vojske Živojin Mišić, učesnik svih ratova Srbije od 1876. do 1918, jedan od najbriljantnijih vojskovođa Prvog svetskog rata. (Rođen: Struganik kod Mionice/Kneževina Srbija/Srbija 19.jul 1855. - Umro: Beograd/Kraljevina SHS/Srbija 20.januar 1921.) Vojno obrazovanje stekao je na Artiljerijskoj školi u Beogradu i austrijskoj Streljačkoj školi, a na Vojnoj akademiji u Beogradu od 1898. do 1904. predavao je strategiju. U srpsko-turskim ratovima od 1876. do 1878. uspešno je komandovao bataljonom, kao i u Srpsko-bugarskom ratu 1885. a 1904. je penzionisan zbog sumnje da je neprijateljski raspoložen prema oficirima-zaverenicima koji su 1903. ubili kralja Aleksandra Obrenovića. Zbog situacije u kojoj se Srbija našla posle austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine aktiviran je 1909. U Prvom balkanskom ratu iskazao se kao sjajan strateg i jedan je od najzaslužnijih za pobedu nad Turcima 1912. u Kumanovskoj bici. U Balkanskim ratovima i na početku Prvog svetskog rata bio je pomoćnik načelnika štaba Vrhovne komande. Na sopstvenu molbu 15.novembra 1914, tokom Kolubarske bitke, postavljen je za komandanta Prve armije koja je zapala u veoma tešku situaciju. Uspeo je izuzetnim taktičkim potezima da zaposedne Suvoborski greben, a potom energičnim dejstvima potpuno razbije austrougarske trupe. Kolubarska bitka, posle koje je Mišić dobio čin vojvode, bila je sukob 300.000 austrougarskih vojnika sa 120.000 srpskih. Kao načelnik štaba Vrhovne komande srpske vojske rukovodio je 1918. pripremama za proboj Solunskog fronta i potom nezadrživom ofanzivom srpske vojske. Proboj Solunskog fronta koji je izvršila srpska vojska dovelo je do kapitulacije prvo Bugarske i Austro-Ugarske, a zatim i drugih, što je dovelo do pobede saveznika u Prvom svetskom ratu. Neka od dela: „Strategija“, „Srpsko-turski rat“. Preveo je „Taktiku“ Vilijema Balka. Potshumno je objavljena neka vrsta njegove autobiografije „Moje uspomene“.

1855-1921

U Biskajskom zalivu potonula britanska podmornica HMS K5 - poginulo svih 57 članova posade. HMS K5 bila je podmornica klase K, poznata po problematičnom dizajnu (parne turbine u kombinaciji sa dizel motorima). Tačan uzrok nikada nije utvrđen; pretpostavlja se da je podmornica zaronila preduboko i nije mogla da izdrži pritisak. Ova nesreća je bila jedna od najvećih tragedija britanske podmorničke flote u mirnodopsko vreme.

21.januar 1921.

Žene u Švedskoj dobile su puno pravo glasa. Žene su imale ograničena prava u lokalnim izborima još od 1860‑ih, ali ne i na nacionalnom nivou. Posle dugih rasprava i pritisaka ženskog pokreta, parlament (Riksdag) je 1919. usvojio zakon o opštem pravu glasa. Zakon je stupio na snagu na opštim izborima 1921, kada su žene prvi put glasale i bile birane u parlament. Pet žena je ušlo u Riksdag, što je označilo početak političke participacije žena u Švedskoj na nacionalnom nivou. Švedska time postala jedna od poslednjih nordijskih zemalja koja je uvela žensko pravo glasa posle Finske, Danske i Islanda.

25.januar 1921.

Reč „robot“ prvi put se javno čula u Narodnom pozorištu u Pragu, na premijeri izvođenja komada „RUR“ Karela Čapeka, u kojem je označila likove radnika koji se pojavljuju u predstavi. Ova reč je potekla od stare češke reči „robota“ koja je nekada označavala ropski rad a danas samo rad ili posao. Reč „robot“ je uveo Karel Čapek, ali je sam termin predložio njegov brat Josef Čapek. Od tog trenutka reč „robot“ ušla je u svetske jezike i postala univerzalni pojam za mehaničke radnike i veštačke ljude.

26.januar 1921.

Rođen japanski fizičar Akio Morita, jedan od osnovača i vlasnika kompanije "Soni". (1921-1999 -78-) Po obrazovanju fizičar, Morita je bio oficir japanske mornarice u Drugom svetskom ratu. Njegova porodica se bavila proizvodnjom sakea. U Ratnom istraživačkom komitetu upoznao je Masarua Ibuka; 7. maja 1946. osnovali su „Tokyo Tsushin Kogyo K.K“ (Tokyo Telecommunications Engineering Corporation), firmu prethodnicu Sonija, sa oko 20 zaposlenih i početnim kapitalom od 190.000 jena. Ibuka je imao 38 godina a Morita 25. 1957. kompanija menja ime u Soni (Sony)

29.januar 1921.

Na međusavezničkoj konferenciji u Parizu odlučeno da je poražena Nemačka obavezana da plati 269 milijardi zlatnih maraka kao reparacije a uz to i 12% vrednosti izvoza tokom narednih 42 godine. Saveznici su se sporili oko visine reparacija. Francuska i Belgija tražile su maksimalne iznose, dok su Britanija i SAD bili skloniji pragmatičnijem pristupu. Ova odluka bila je privremena i izazvala burne reakcije u Nemačkoj, gde je smatrana potpuno neizvodljivom. Kasnije, u aprilu 1921, Londonska konferencija je redefinisala iznos i uslove, pa je cifra značajno smanjena i preciznije raspoređena po ratnim dugovima. Cifra je bila astronomska - daleko iznad realnih kapaciteta Nemačke. ovakve odluke direktno su vodile ka kasnijim tenzijama, hiperinflaciji i političkoj radikalizaciji u Vajmarskoj republici.

U sukobu kod Knina poginulo 11 italijanskih karabinijera i 8 lokalnih seljaka. Italijanska vojska i karabinijeri su u to vreme još uvek bili prisutni na teritorijama koje su bile predmet sporova posle Prvog svetskog rata. Dalmacija i širi prostor oko Knina bili su osjetljivi zbog granica i italijanskih aspiracija (posebno nakon okupacije Dalmacije i Dalmacijskih ostrva tokom rata). Sukobi su često izbijali između lokalnog stanovništva i italijanskih snaga, što je dodatno pogoršavalo odnose između Kraljevine SHS i Italije. Ovakvi sukobi bili su deo šireg konteksta koji će kulminirati u sporazumima i pregovorima o granicama (Rapalski ugovor 1920. već je postojao, ali tenzije su trajale).

30.januar 1921.

Beograd odlikovan Ordenom Legije časti - odlikovanje je uručio gen. Franše d' Epere, koji je proizveden u jedinog počasnog vojvodu Kraljevine SHS. Pozorišna ulica preimenovana u Francusku. Ovaj čin bio je potvrda dubokih veza iz Prvog svetskog rata, francusko‑srpskog savezništva. Odlikovanje grada i titula vojvode za francuskog generala naglašavaju zahvalnost i političko savezništvo. Preimenovanje Pozorišne ulice u Francusku trajno je urezalo savezničku memoriju u gradski prostor.

31.januar 1921.

Prema prvom popisu stanovništva u Kraljevini SHS je živelo nešto preko 11,6 miliona stanovnika. Bio je ključni trenutak obavljanja popisa jer je nova država tek bila formirana (1918), pa je popis imao i političku i statističku ulogu. Etnički sastav države činili su većinom Srbi, Hrvati i Slovenci, ali su popisom zabeležene značajne manjine: Mađari, Nemci, Albanci, Rumuni, Turci, Slovaci, Rusini, Jevreji… Većina stanovništva živela je u ruralnim sredinama, gradovi su bili mali u poređenju sa evropskim metropolama. Stopa nepismenosti bila je visoka, naročito u južnim krajevima.

Rođen američki operski pevač i filmski glumac italijanskog porekla Mario Lanca (Alfredo Arnold Kokoza), koji je ostvario niz nezaboravnih operskih uloga. (Rođen: Filadelfija/Pensilvanija/Sjedinjene Američke Države 31.januar 1921. - Umro: Rim/Italija 07.oktobar 1959.) Snimao je i filmove, uključujući film "Veliki Karuzo". Sin italijanskih doseljenika u Ameriku, Alfred je od malena pokazivao sklonost ka kanconi i obožavao Karuza i Điljija, čije je glasove imitirao. Pevanje je učio kod čuvene Irene Vilijams, a kasnije kod Đakoma Spadonija, kod kojih su učili i njegovi idoli. Uporedo je studirao muziku na Univerzitetu u Filadelfiji. Njegov muzički i filmski uspeh počeo je kada ga je čuo Luis Majer iz kompanije MGM i predložio mu ugovor na sedam godina u Holivudu. Na Majerov nagovor promenio je ime u Mario Lanca. Zahvaljujući raskošnom talentu i neodoljivom šarmu, muzički filmovi koje je snimio imali su izvanrednog odjeka kod publike. Bio je vrsni interpretator popularnih opera Verdija i Pučinija i majstor kancone i napolitanskih pesama. Nastupao je u Skali, Metropolitenu, Kovent Gardenu i drugim velikim operskim kućama, uvek izazivajući divljenje. Poslednje godine života proveo je u Rimu, gde je snimio film "Arivederči Roma" sluteći svoj skori kraj. Iza njega je ostalo preko 40 miliona primeraka albuma koje je snimio u toku bogate i raskošne umetničke karijere. Umro je od posledica plućne embolije.

1921-1959

januar 1921.

Sukob seljaka i kačaka u blizini Podujeva - doneta obznana kojim se kačacima nudi pomilovanje ako se predaju do 10. marta. Kačaci su bili albanski gerilski odredi, aktivni u pograničnim oblastima (Kosovo, Metohija, Makedonija). Njihova delatnost bila je kombinacija otpora novoj vlasti i lokalnog banditizma, pa su predstavljali ozbiljan bezbednosni problem. Vlast Kraljevine SHS pokušavala je da balansira između represije i pomirenja - obznana je bila pokušaj da se smiri situacija bez daljih krvoprolića. Sukobi sa kačacima bili su deo šireg pitanja odnosa sa Albanijom i položaja Albanaca u Kraljevini SHS.

Februar 1921

04.februar 1921.

Rođena američka feministkinja i politička aktivistkinja Beti Fridan koja je postavila temelje modernog feminističkog pokreta svojom knjigom “Ženska mistika“. (1921-2006 -85-) Osnovala je Nacionalnu organizaciju za žene. Umrla je na svoj rođendan, u 85.godini.

08.februar 1921.

Rođena američka filmska glumica Lana Turner, jedna od najsjajnijih zvezda Holivuda pedesetih godina XX veka. (Rođena: Volas/Ajdaho/SAD 08.februar 1921. - Umrla: Los Anđeles/Kalifornija/SAD 29.jun 1995.) Lana Turner je bila jedna od najblistavijih zvezda zlatnog doba Holivuda, oličenje glamura i filmske magije. Njena karijera je pokazala kontrast između profesionalnog uspeha i privatnih drama, što je dodatno učvrstilo njen status ikone. Iako je često bila u centru skandala, ostala je zapamćena kao glumica koja je svojim ulogama oblikovala američku filmsku kulturu sredine 20. veka. Udavala se čak osam puta, dva puta za istog čoveka, što joj je donelo reputaciju jedne od najvećih holivudskih zavodnica. Njena ćerka Šeril je 1958. ubila Laninog ljubavnika Džonija Stompanata u samoodbrani, što je postalo jedan od najpoznatijih skandala u istoriji Holivuda. Poznata je kao jedna od prvih holivudskih glumica koja „vrišti“ zahvaljujući svojoj ulozi u horor filmu "Doktor Džekil i gospodin Hajd" (1941), a njena reputacija glamurozne fatalne žene je potvrđena u filmu crnog talasa "Poštar uvek zvoni dvaput" (1946). Njena popularnost je trajala i tokom 50-ih godina zahvaljujući filmovima "Grad iluzija" (1952) i "Gradić Pejton" (1957) koji joj je obezbedio nominaciju Američke filmske akademije za najbolju glavnu glumicu. Tarnerova je svoj poslednji film snimila 1991. godine, a umrla je od raka grla 1995. godine.

1921-1995

Umro ruski revolucionar, Petar Aleksejevič Kropotkin. (1842-1921 -78-) Iako plemićkog porekla, bio je teoretičar anarhizma. Naučni rad napustio je 1871. i od tada je veći deo života proveo u zapadnoj Evropi, gde je takođe proganjan. Dela: "Uzajamna pomoć", "Velika Francuska revolucija", "Zapisi revolucionara".

12.februar 1921.

Započela Invazija Crvene armije na Demokratsku Republiku Gruziju. Sovjetske trupe su prešle granicu iz Azerbejdžana i krenule ka Tbilisiju. Borbe su trajale gotovo dve nedelje, uz žestok otpor gruzijske vojske i dobrovoljaca. Crvena armija je zauzela Tbilisi 25.februara, a istog dana je proglašena Gruzijska Sovjetska Socijalistička Republika (SSR). Menševistička vlada se povukla u Batumi, a zatim otišla u izgnanstvo. Batumi pada u martu u boljševičke ruke.

16.februar 1921.

Rođen kineski politički lider Hua Guofeng, kojeg je svojevremeno Mao Cedung odredio za svog naslednika. (1921-2008 -87-) Hua, koji je često nazivan “mudrim vođom”, došao je na čelo KP Kine septembra 1976. posle Maove smrti, a ubrzo potom usledilo je hapšenje maove udovice i članova njene “četvoročlane bande”. Reformator Deng Sjaoping ga je, uz pomoć vojske, 1980. smenio sa premijerske funkcije, a godinu dana kasnije i sa mesta lidera partije.

21-22.februar 1921.

Reza Šah (tada Reza Kan) zajedno sa Sejed Zijaedin Tabatabeom, izveo uspešan državni udar u Teheranu i time započeo svoj uspon ka vlasti. Ovaj državni udar označio je kraj stvarne moći dinastije Kadžara i početak modernizacije Irana pod Pahlavijima. Dinastija Kadžara (Qajar) vladala je Iranom od 1794. do 1925. godine, predstavljajući prelazni period između tradicionalnog feudalnog poretka i modernizacije pod pritiskom evropskih sila. Kadžari su bili turkmenski plemenski klan iz konfederacije Kizilbaš, sa korenima u današnjem Azerbejdžanu. Teheran je postao prestonica pod Kadžarima, što je bio strateški potez jer se nalazio bliže severnim granicama i ruskom pritisku. Rusija i Britanija su se nadmetale za uticaj u Iranu, što je dovelo do gubitka Kavkaza i polukolonijalnog statusa. Njihov pad otvorio je put Rezi Šahu Pahlaviju i stvaranju centralizovane, modernizovane države. Britanija je želela stabilnog saveznika u regionu, posebno nakon Prvog svetskog rata i boljševičkih uticaja iz severnog Irana. Udar koji su izveli Reza i Tabatabe je imao indirektnu podršku britanske vojske, posebno generala Edmunda Ironsajda, koji je video Rezu Kana kao stabilizujuću figuru u Persiji. Reza je bio oficir Persijske kozačke brigade koja je zauzela Teheran bez velikog otpora. Nekoliko policajaca je poginulo ili ranjeno tokom sukoba. Tabatabe, novinar i političar, postao je premijer nakon udara, dok je Reza Kan postavljen za komandanta vojske. Reza Kan je u narednim godinama konsolidovao moć, postao ministar rata, zatim premijer, a 1925. godine i šah, osnivač dinastije Pahlavi. Reza Šah je pokrenuo niz reformi - sekularizaciju, modernizaciju vojske, infrastrukture i obrazovanja - ali i autoritarni režim koji je centralizovao vlast i ograničio političke slobode.

22.februar 1921.

Rođen samoproglašeni centralnoafrički car Žan Bedel Bokasa, koji je na vlast došao vojnim udarom 1966. proglasio sebe 1972. doživotnim predsednikom, a 1976. carem.(Rođen: Bobangi/Francuska ekvatorijalna Afrika/Centralnoafrička Republika 22.februar 1921 - Umro: Bangi/Centralnoafrička Republika 03.novembar 1996.) Vojnim udarom srušio je bliskog rođaka, predsednika Davida Daka. Dana 4. decembra 1976. proglasio se za cara Bokasu I, a država je dobila ime Centralnoafričko carstvo. Godinu dana kasnije održana je raskošna ceremonija krunisanja sa 5000 zvanica koja je bila inspirisana ceremonijom krunisanja Napoleona 1804. Za ceremoniju krunisanja 1977. utrošio je četvrtinu nacionalnog proizvoda zemlje, promenivši naziv države Centralnoafrička republika u Centralnoafričko carstvo. Njegovu vladavinu obeležila je ekstravagancija, rasipanje državne imovine i zločini nad sopstvenim narodom. Do 1979. Bokasina popularnost je opala. Januara te godine njegov režim je u krvi ugušio socijalni protest gimnazijalaca. S vlasti ga je 1979. zbacio bivši predsednik Dako, koji je potom ukinuo tobožnje carstvo. Bokasa je izbegao u Abidžan na 4 godine, pa u Francusku. Godine 1986. vratio se u zemlju kada je čuo glasine da će biti dočekan kao Napoleon po povratku sa Elbe. To se pokazalo kao neistina. Bokasa je uhapšen i 1987. osuđen na smrt zbog ubistava, torture i pronevera. Optužbe za kanibalizam su odbačene. Kazna je kasnije preinačena u zatvorsku. Pomilovao ga je predsednik Andre Kolingba 1993. Bokasa je preminuo od srčanog udara 3. novembra 1996. Predsednik Fransoa Bozize ga je rehabilitovao 1. decembra 2010. na 50. godišnjicu nezavisnosti zemlje. Bokasa je imao ukupno 17 žena i 39 dece.

1921-1996

25.februar 1921.

Nakon žestokih borbi Crvena armija zauzima Tbilisi - istog dana proglašena Gruzijska Sovjetska Socijalistička Republika (SSR), koja je ubrzo postala deo Sovjetskog Saveza. Gruzija je od 1918. bila nezavisna republika, nastala raspadom Ruske imperije. Vladao je menševistički režim, sa parlamentarnim institucijama i pokušajem modernizacije. 12.februara 1921. Crvena armija, pod komandom sovjetske Rusije, pokrenula je ofanzivu protiv Gruzije. Menševistička vlada se povukla u Batumi, a zatim u izgnanstvo. Gruzija je izgubila nezavisnost sve do 1991. godine. Bio je to kraj kratkog perioda demokratske republike i početak sedam decenija sovjetske vlasti. Invazija je za Sovjetski savez bila deo šire strategije konsolidacije Kavkaza (uz Azerbejdžan i Jermeniju).

Mart 1921

01.mart 1921.

Kronštatska pobuna - počela pobuna mornara ruske Baltičke flote i radnika u pomorskoj bazi u Kronštatu na ostrvu Kotlin u Finskom zalivu protiv boljševičke vlasti. Kronštatski mornari i radnici u bazi zapadno od Petrograda - koji su snažno podržali boljševike 1917. i bili jedan od oslonaca Oktobarske revolucije - tražili su ekonomske reforme i okončanje boljševičke političke dominacije, ali su boljševici 20 dana docnije vojskom krvavo ugušili pobunu u Kronštatu. Uzroci pobune leže u nezadovoljstvu mornara, vojnika i radnika zbog gladi, represije i autoritarne politike boljševičke vlasti i uopšte u razočaranju u boljševike. Mornari su na početku pobune usvojili rezoluciju kojom traže: slobodu govora i štampe, slobodu okupljanja, oslobađanje političkih zatvorenika i ukidanje privilegija komunističke partije. Pobunu je predvodio Kronštatski savet mornara, vojnika i radnika. Lenjin i Trocki su pobunu označili kao kontrarevolucionarnu. Crvena armija je od 7. do 17. marta 1921. pokrenula ofanzivu i krvavo ugušila ustanak. Hiljade pobunjenika je poginulo ili uhapšeno. Preživeli su pobegli u Finsku. Pobuna je postala simbol razočaranja revolucionara u boljševike. Pobuna je pokazala duboku krizu u zemlji i potrebu za promenom politike. Neposredno nakon pobune Lenjin je uveo Novu ekonomsku politiku (NEP), kao kompromis između socijalizma i tržišta.

02.mart 1921.

Umro crnogorski vladar Nikola Petrović, poslednji monarh iz srpske dinastije Njegoš, knez Crne Gore od 1860. do 1910. a potom i kralj od 1910. do 1918. (Rođen: Njeguši/Mitropolitska Crna Gora-država Srpske pravoslavne crkve/Crna Gora 07.oktobar 1841. - Umro: Antib/Francuska 02.mart 1921.) Nikola se rodio u selu Njeguši, odakle je poreklom vladajuća dinastija Petrović Njegoš. Njegov otac, Mirko Petrović Njegoš je bio čuveni crnogorski vojvoda i stariji brat knjaza Danila, koji nije imao muškog naslednika. Nikolina majka Stana Petrović-Njegoš bila je rodom iz poznate porodice Martinovića. Nakon Danilovog ubistva u Kotoru 1860. vojvoda Mirko je odbio crnogorski presto, pa je knjaževska titula prešla na Nikolu. Nikola je još uvek bio u Parizu kada je primio vladu 13. avgusta 1860. u 19. godini života. Crnogorski glavari su dugo vremena smatrali Crnu Goru poslednjim neosvojenim ostatkom srednjovjekovnog Srpskog carstva i centrom oko kojeg će se to carstvo obnoviti. Nikola je vodio Crnu Goru kroz ratove protiv Osmanskog carstva. Berlinski kongres 1878. doneo međunarodno priznanje Crne Gore i proširenje teritorije za 5.118 km. Proglasio Crnu Goru kraljevinom 1910. godine. Bio vrhovni komandant u Balkanskim ratovima (1912–1913) i u Prvom svetskom ratu. Dobio nadimak „Car junaka“ zbog hrabrosti i vojnih pobeda. Posle invazije austrougarskih trupa, u januaru 1916. potpisao je kapitulaciju i napustio Crnu Goru. Velika Narodna skupština u Podgorici ga je 26. novembra 1918. zbog izdaje 1916. zbacila sa prestola i proglasila prisajedinjenje Crne Gore Srbiji. Nikola I bio je i pesnik i dramaturg, autor patriotskih pesama i drama. Smatrao je sebe velikim književnikom, ali ga je ozbiljna književna kritika smatrala diletantom.

1841-1921

Kralj Nikola Petrović Njegoš se u svom vremenu i u sopstvenim spisima jasno identifikovao kao Srbin. Nikola I je sebe nazivao „srpskim kraljem“ i Crnu Goru je video kao deo šireg srpskog narodnog korpusa. Njegove pesme i govori često su naglašavali srpski karakter Crne Gore, a u političkom smislu bio je zagovornik ujedinjenja srpskih zemalja. Njegova ćerka Zorka udala se za Petra Karađorđevića, budućeg kralja Srbije, čime je dinastija Petrović Njegoš bila povezana sa Karađorđevićima. U 19. veku, Crnogorci su se u velikoj meri smatrali delom srpskog naroda, a razlike između „Crnogorac“ i „Srbin“ nisu bile nacionalne, već regionalne, sinonimi. Tek u 20. veku, naročito posle raspada komunističke Jugoslavije, počinje jače razdvajanje identiteta „Crnogorac“ i „Srbin“ jer su komunisti planski tokom postojanja druge Jugoslavije davali nacionalne identitete Srbima prema teritorijama, republikama koje su formirali i koje su naseljavali. Takvo stanje stvari je trajalo 45 godina što je bilo dovoljno da se indoktrinacijom parča srpski narod po teritorijalnom principu (Crnogorci, Makednonci a potom i Bošnjaci) i učvrsti postojanje novih nacija. U svojim stihovima Nikola je često veličao srpsko jedinstvo i istoriju, što je dodatno učvrstilo njegovu reputaciju kao srpskog vladara iz Crne Gore. Citati kralja Nikole I Petrovića Njegoša: „Crna Gora je srpska Sparta.“ (Čime je naglašavao vojnički duh i junaštvo Crnogoraca, ali u okviru srpskog identiteta); „Ja sam srpski kralj, a Crna Gora srpska zemlja.“ (Ovim je otvoreno isticao da Crnu Goru vidi kao deo srpskog naroda i srpske državne tradicije); „Srbija i Crna Gora su dva oka u jednoj glavi.“ (Često je koristio ovu metaforu da pokaže neraskidivu vezu i zajedništvo između dve srpske države); „Srpstvo je moj ideal, a ujedinjenje srpskih zemalja moj zavet.“ (Njegova politička misao bila je usmerena ka ujedinjenju svih Srba u jednu državu); „Ko se odrekne srpstva, odrekao se sebe.“ (Ovim je naglašavao da je srpski identitet temelj ličnog i narodnog postojanja); Kralj Nikola je bio najdugovečniji evropski monarh svog vremena (58 godina vladavine).

Proglašena Labinska republika tokom pobune istarskih rudara protiv nadolazeće italijanske fašističke politike. Labin na poluostrvu Istra bio je pod pod italijanskom upravom. Nakon Prvog svetskog rata, Istra je pripala Italiji. Rudari u Labinu (pretežno Hrvati i Slovenci) suočili su se sa eksploatacijom, lošim uslovima rada i pritiscima italijanskih vlasti. Rudari su se organizovali i proglasili Labinsku republiku – prvu radničku republiku na svetu. Uspostavili su samoupravu rudnika, radničke straže i sopstvenu administraciju. Parola pobune bila je: „Kova je naša!“ (rudnik je naš). Pobuna rudara u Labinu bila je deo šireg talasa radničkih i antifašističkih pokreta u Evropi posle Prvog svetskog rata. U jugoslovenskoj i hrvatskoj istoriografiji, Labinska republika se pamti kao prethodnica kasnijih antifašističkih borbi. Italijanske vlasti su se odlučile na slamanje Labinske republike oružanom silom. 8. aprila vojska Kraljevine Italije je napala rudare i ubrzo slomila njihov otpor.

05.mart 1921.

irski rat za nezavisnost

Zaseda Klonbanina - Snaga od oko 100 pripadnika Irske republikanske armije napada konvoj britanske vojske od 40 vojnika, ubijajući nekoliko njih, uključujući brigadnog generala Kaminga. Kaming je bio najviši oficir ubijen u Irskoj tokom rata. IRA je imala nekoliko ranjenih, ali je uspela da se povuče bez većih gubitaka. Zaseda kod Klonbanina bila je jedna od najvećih i najuspešnijih akcija IRA u okrugu Kork, koji je bio epicentar gerilskog otpora. Smrt brigadnog generala Kaminga imala je veliki psihološki i politički odjek, jer je pokazala da IRA može da eliminiše visoke britanske oficire. Ovaj događaj se desio u poslednjim mesecima rata, kada su sukobi bili najintenzivniji, neposredno pre primirja u julu 1921. Rezultat rata bio je Anglo-irski sporazum (decembar 1921.), kojim je stvorena Irska Slobodna Država.

08.mart 1921.

Francuske i belgijske trupe ulaze u Diseldorf i druge gradove u Ruru, pošto Nemačka nije isplatila ratnu štetu. Nakon Prvog svetskog rata, Nemačka je prema Versajskom ugovoru (1919) bila obavezna da plaća visoke reparacije saveznicima. Nemačka je pokušala da pregovara o smanjenju iznosa, tvrdeći da su reparacije prevelik teret za njenu privredu. Saveznici, posebno Francuska i Belgija, odbili su ustupke i odlučili da izvrše pritisak pa su njihove trupe ušle su u delove Rurske oblasti. Cilj je bio da se obezbedi naplata reparacija kroz kontrolu industrijskog srca Nemačke (rudnici, fabrike, železare). Ova intervencija bila je demonstracija sile i upozorenje Berlinu da se mora pridržavati obaveza. Okupacija Rura izazvala je veliko nezadovoljstvo u Nemačkoj, produbila ekonomske teškoće i doprinela političkoj nestabilnosti Vajmarske republike. Bila je prethodnica kasnijoj, mnogo većoj okupaciji Rura 1923. godine, kada su francuske i belgijske trupe zauzele celu oblast zbog kašnjenja u plaćanju reparacija. Ovi događaji dodatno su pogoršali odnose između Nemačke i Francuske i stvorili plodno tlo za rast ekstremnih političkih pokreta u Nemačkoj.

Španskog predsednika vlade Eduarda Data u Madridu ubili anarhisti. Eduardo Dato, konzervativni političar i predsednik vlade, ubijen je u Madridu dok se vraćao iz Senata. Naoružani anarhisti na motociklima otvorili su vatru na njegov automobil u ulici Alkala. Dato je pogođen sa više metaka i preminuo na licu mesta. Španija je u to vreme bila pogođena socijalnim nemirima, radničkim štrajkovima i sukobima između anarhista i vlasti. Dato je bio poznat po oštrim merama protiv radničkog pokreta, što ga je učinilo metom anarhističkih grupa. Atentat je izazvao politički šok u Španiji i dodatno destabilizovao zemlju. Bio je deo šireg talasa političkog nasilja u Evropi posle Prvog svetskog rata. Ojačao je polarizaciju između konzervativnih snaga i radikalne levice, što je kasnije doprinelo nestabilnosti koja će kulminirati u Španskom građanskom ratu (1936–1939).

12.mart 1921.

Rođen italijanski industrijalac Đovani Anjeli, koji je porodičnu automobilsku kompaniju FIAT preobrazio u jednog od najznačajnijih svetskih proizvođača automobila. (Rođen: Torino/Italija 12.mart 1921. - Umro: Torino/Italija 24.januar 2003.) Đovani Anjeli, često skraćeno Đani, rođen je u oblasti italijanskog severnog industrijskog centra i mesta gde su se razvili najmoćniji poslovi u zemlji. U Musolinijevoj vojsci tokom Drgog svetskog rata bio je tenkovski komandant na ruskom i afričkom frontu, pre nego što je posle pada Italije promenio stranu i pomogao u oslobađanju zemlje. Krajem rata, u svojim dvadesetim godinama, uključio se u Fiat kao potpredsednik kompanije koju je osnovao njegov deda 1899.godine. U tim godinama nije ozbiljno pristupao vođenju firme već je putovao i provodio se. Posle dve decenije "amaterskog" rada u kompaniji bio je spreman da se bavi pravim poslom i postane jedan od najvećih "igrača" u italijanskim industrijskim, finansijskim i političkim krugovima. Direktor Fiata je postao 1963, a predsednik kompanije 1966. i na tom mestu ostao 30 godina odolevajući štrajkovima, terorističkim napadima, petrolejskoj krizi, za kratko vreme pretvorivši firmu u jednu od najmodernijih i najprofitabilnijih automobilskih grupa. Fiat je kupio najelitnije italijanske automobilske kompanije Lanču, Maseratija, Alfa Romea i Ferarija, i proširio se na sektore biotehnologije, avioindustrije, telekomunikacija i komunalnih usluga. Fiat se znatno uzdigao krajem devedesetih i slavno proslavio svoju stogodišnjicu 1999, ali je posle zapao u krizu. Porodica Anjeli je bila i na čelu moćnog fudbalskog tima Juventus i šampiona Formule 1 Ferarija. U 1991. Đovani je izabran za doživotnog senatora zbog svoje uloge u stvaranju nacionalnog bogatstva i pouzdane i stabilne ličnosti u italijanskoj turbulentnoj politici. Anjeli je bio toliko visoko cenjen da su ga često pominjali samo kao "advokata."

1921-2003

Na ličnom planu doživeo je više tragedija. Njegov otac, Edoardo, je poginuo prilikom pada aviona 1935, njegova majka u saobraćajnoj nesreći tri godine kasnije, a 1997. njegov nećak Đovani Alberto Anjeli, koji je trebalo da nasledi porodične poslove, umro je od raka u 33. godini. U novembru 2000. skokom sa jednog nadvožnjaka ubio se Anjelijev sin Edoardo, koji nikada nije uspeo da izađe na kraj sa veličanstvenim porodičnim nasleđem. Đovani Anjeli je bio i član Trilateralne komisije koja se ostalim globalističkim organizacijama zalaže za politiku nepravične i nehumane globalizacije sa krajnjim ciljem stvaranja Novog svetskog poretka i jedne svetske vlade.

13.mart 1921.

Baron Roman fon Ungern-Šternberg, vođa ruske Bele armije u Aziji, izvršio je pohod na Mongoliju, proterao kineske trupe iz Urge (današnji Ulan Bator) i proglasio se vladarom pod okriljem Bogd Kana. Njegova kratkotrajna vlast bila je brutalna i mistična, a završila je porazom od Crvene armije i njegovim pogubljenjem iste godine. Roman fon Ungern-Šternberg (1886–1921) bio je ruski aristokrata nemačkog porekla, poznat kao „Ludi barun“ ili „Krvavi baron“. Nakon raspada Ruske imperije i tokom Građanskog rata, povukao se sa svojom Azijskom konjičkom divizijom u Mongoliju. Mongolija je tada bila pod kineskom okupacijom, a Ungern je sebe video kao obnovitelja monarhije i tradicionalnog poretka u Aziji. U februaru 1921. Ungern je napao kineske garnizone u Urgi. Posle krvavih borbi, uspeo je da oslobodi grad. Bogd Khan, duhovni i politički vođa Mongola, vraćen je na presto, dok je Ungern faktički postao vojni diktator. Njegova vlast bila je obeležena ekstremnom okrutnošću – masovnim pogubljenjima, mučenjima i terorom nad lokalnim stanovništvom i zarobljenicima. Prihvatio je budizam i sebe predstavljao kao zaštitnika azijskih tradicija, ali je istovremeno bio fanatičan i nepredvidiv. Njegova vlast trajala je samo nekoliko meseci. U leto 1921. Crvena armija, zajedno sa mongolskim revolucionarima, pokrenula je ofanzivu. Ungern je poražen i napušten od svojih ljudi. Uhapšen je u Sibiru i pogubljen streljanjem 15. septembra 1921. u Novonikolajevsku (današnji Novosibirsk).

17.mart 1921.

Rođen izraelski general, političar i obaveštajac Meir Amit. (1921-2009 -88-) Predvodio je Mosad od 1963. do 1968. i takođe se nalazio na čelu obaveštajne grane izraelske armije. Njemu se pripisuje uspeh obaveštajnog rada koji je doprineo pobedi Izraela u šestodnevnom ratu 1967. kao i niz drugih uspeha poput mirovnog sporazuma sa Egiptom. Nakon vojne službe, bio je ministar transporta i komunikacija.

U Poljskoj proglašen ustav kojim je uveden parlamentarni sistem, ali tokom narednih pet godina česte smene desničarskih kabineta nisu uspele da stabilizuju tešku političku i ekonomsku krizu u zemlji, potresanoj čestim štrajkovima. Maršal Jozef Pilsudski je 1926. izvršio državni udar i zaveo diktaturu, uz prividno očuvanje parlamentarizma.

18.mart 1921.

Boljševici vojskom u krvi ugušili pobunu u Kronštatu, glavnoj bazi ruske Baltičke flote. Mornari Flote i radnici u pomorskoj bazi u Kronštatu na ostrvu Kotlin u Finskom zalivu, zapadno od Petrograda, započeli su krajem februara 1921. pobunu protiv boljševičke vlasti, zahtevajući ekonomske reforme i okončanje boljševičke političke dominacije. Kronštatski mornari i radnici snažno su 1917. podržavali boljševike i bili jedan od najvećih oslonaca Oktobarske revolucije.

23.mart 1921.

Rođen engleski vozač brzih automobila i čamaca Donald Malkolm Kempbel, nosilac svetskog rekorda u vožnji automobilom od 648,7 km na čas. (1921-1967 -45-) Rekord je postavljen 1964. Čamcem „Plava ptica“, sa mlaznim motorom, na jezeru Koniston u Velikoj Britaniji, Kempbel je pokušao da osvoji novi rekord. Dostigao je novi svetski rekord na vodi od 527,9 km na čas, ali je to platio životom.

29.mart 1921.

U Sarajevu osnovano Jugoslovensko novinarsko udruženje - naslednik Srpskog novinarskog udruženja. Udruženje novinara Srbije je osnovano 21. decembra 1881. godine u Beogradu, kao Srpsko novinarsko društvo. Za prvog predsednika Srpskog novinarskog društva je izabran dr Laza Kostić, pesnik i advokat. Društvo je prestalo sa radom u vreme Timočke bune 1883. godine, kada je Kostić morao da napusti Srbiju. Društvo je pod imenom Srpsko novinarsko udruženje obnovljeno 17. novembra 1891. godine u gostionici hotela Imperijal u Beogradu. Udruženje je u januaru 1897. godine, imalo 60 članova. Među njegovim članovima su kasnije bili ugledni književnici Branislav Nušić, Janko Veselinović, Borisav Bora Stanković... Nakon Prvog svetskog rata, udruženje je obnovljeno 29. marta 1921. godine u Sarajevu, kao Jugoslovensko novinarsko udruženje, koje je objedinilo dotadašnja novinarska udruženja. Predsednik je postao Dušan Nikolajević, sekretar udruženja Moša Pijade, a blagajnik Ratko Parežanin.

April 1921

01.april 1921.

Zbog suše u Kraljevini SHS zabranjen izvoz ljudske i stočne hrane. 1921. godina bila je obeležena velikom sušom u KSHS. Zbog nestašice hrane, vlasti su 1. aprila 1921. donele odluku o zabrani izvoza ljudske i stočne hrane, kako bi se obezbedile domaće potrebe. Ova mera je bila tipična za mladu državu koja se suočavala sa ekonomskim krizama i posleratnim nestašicama. Takve zabrane izvoza bile su česte u posleratnim godinama, kada su poljoprivredne krize i klimatske nepogode dodatno opterećivale obnovu države.

08.april 1921.

Konstituanta (Ustavotvorna skupština) izglasala poverenje Pašićevoj vladi i podržala "Obznanu" protiv komunista, tražeći još oštrije mere. Konstituanta (Ustavotvorna skupština) je sazvana da donese prvi ustav Kraljevine SHS. Nikola Pašić, predsednik vlade i lider Radikalne stranke, imao je dominantnu ulogu u oblikovanju politike. "Obznana" doneta 29. decembra 1920.godine bila je vladina uredba kojom je zabranjen rad Komunističke partije i njenih organizacija, uz obrazloženje da ugrožavaju poredak i monarhiju. Konstituanta je izglasala poverenje Pašićevoj vladi i formalno podržala "Obznanu", ali je otišla i korak dalje - tražila je još oštrije mere protiv komunista, što je dovelo do donošenja Zakona o zaštiti države (august 1921). Komunistička partija je zabranjena, a njeni poslanici izbačeni iz skupštine. Ova atmosfera direktno je uticala na donošenje Vidovdanskog ustava (28. jun 1921), koji je centralizovao vlast i učvrstio monarhiju. Pojačana polarizacija između režima i radničkog pokreta je obeležila politički život Kraljevine SHS tokom 1920-ih.

11.april 1921.

Ustanovljen Emirat Transjordan, autonomni deo Britanskog mandata nad Palestinom, sa emirom Abudlahom I od Jordana. Emirat Transjordan je formalno ustanovljen 11. april 1921. na Kairskoj konferenciji, kada je Velika Britanija odlučila da odvoji istočne teritorije od Mandata nad Palestinom. Bio je autonomni entitet unutar Britanskog mandata, ali pod faktičkom britanskom kontrolom. Za emira je postavljen Abdulah I ibn Husein (sin šerifa Huseina iz Meke, vođe Arapske pobune). Britanci su time nagradili Hašemite za savez tokom Prvog svetskog rata, ali su istovremeno zadržali stratešku kontrolu nad regionom. Emirat Transjordan je bio kompromis: Hašemiti su dobili vlastitu državu; Britanci su osigurali stabilnost i lojalnog saveznika u regionu. Palestina je ostala odvojena, što je kasnije imalo ogroman značaj u izraelsko-palestinskom pitanju. Emirat Transjordan je bio prethodnik današnje Kraljevine Jordan (nezavisnost proglašena 1946). Abdulah I je postao prvi kralj Jordana i dinastija Hašemita vlada do danas. Ovaj događaj pokazuje kako su imperijalne sile oblikovale Bliski istok posle Prvog svetskog rata, crtajući granice koje i dalje određuju geopolitiku regiona.

16.april 1921.

Rođen britanski glumac, režiser i pisac Piter Aleksander Justinov, ambasador dobre volje UNICEF-a i UNESKO-a, novinar i humanitarac, poznat po svojoj duhovitosti i kosmopolitskom poreklu. (1921-2004 -82-) Pre Drugog svetskog rata u pozorištu je najčešće igrao u svojim komedijama: "Ljubav četvorice pukovnika", "Romanov i Đulijeta", "Foto-finiš", "Deseta simfonija". Napisao je i autobiografiju "Dear me". Filmovi: "Quo vadis", "Spartak" (Oskar), "Topkapi" (Oskar), "Ljubičasti taksi". Njegov otac Jona von Ustinov bio je rusko-poljsko-jevrejsko-nemačkog porekla a majka Nadia Benois, rusko-francusko-italijanskog porekla. Justinov je bio oličenje kosmopolitskog umetnika: govorio je više jezika, pisao i režirao, a njegova duhovitost ga je učinila stalnim gostom na svetskim pozornicama i televizijskim emisijama.

23.april 1921.

Rumunija i Čehoslovačka potpisale sporazum o međusobnoj odbrambenoj saradnji, koji je bio deo šireg sistema tzv. Male Antante. Rumunija i Čehoslovačka potpisale odbrambeni sporazum kojim su se obavezale na uzajamnu pomoć u slučaju mađarskog napada ili pokušaja restauracije Habsburške monarhije. Ubrzo zatim, 7. juna 1921, Kraljevina SHS i Rumunija potpisale su sličnu konvenciju. Do kraja 1921. godine, sve tri države su bile povezane u savez koji je trajao do kasnih 1930-ih. Mala Antanta bila je savez formiran između Čehoslovačke, Rumunije i Kraljevine SHS (Jugoslavije) radi zajedničke odbrane od revizionističkih pretenzija Mađarske i eventualnog povratka Habsburga na vlast. Odbrambeni savez učvrstio je granice utvrđene mirovnim ugovorima iz Trijanona (1920).

25.april 1921.

U Beogradu počeli sa radom sudovi za ratnu odštetu, radi naknade štete iz Prvog svetskog rata. Kraljevina SHS je izašla iz rata sa ogromnim materijalnim i ljudskim gubicima. Sudovi za ratnu odštetu osnovani su da razmatraju zahteve građana, preduzeća i institucija za naknadu štete nastale tokom okupacije i ratnih dejstava. Beograd kao glavni grad, postao je centar za rad ovih sudova, gde su se obrađivali zahtevi i pravno regulisala reparacija.

Maj 1921

01-07.maj 1921.

U neredima u Jafi u Mandatnoj Palestini (pod britanskom upravom) poginulo 47 Jevreja i 48 Arapa. Bio je to jedan od prvih velikih sukoba između Jevreja i Arapa u Mandatnoj Palestini. Britanski mandat nad Palestinom uspostavljen je posle Prvog svetskog rata i formalno potvrđen od strane Lige naroda 1920. Dolazi do rastućih tenzij između jevrejskih doseljenika (koji su dolazili u sve većem broju) i lokalnog arapskog stanovništva. Političke demonstracije u Jafi povodom Prvog maja 1921. pretvorile su se u sukobe. Vladalo je opšte nepoverenje prema britanskoj administraciji, koja je pokušavala da balansira između obe zajednice. Sukobi su trajali od 1. do 7. maja 1921. Poginulo je 47 Jevreja i 48 Arapa dok je bilo na stotine ranjenih. Britanske snage intervenisale da zaustave nasilje. Britanska administracija je pojačala kontrolu i ograničila jevrejsku imigraciju, pokušavajući da smiri arapsko stanovništvo. Sukobi su produbili jaz između zajednica i postali preteča kasnijih velikih nemira (Hebron 1929, Arapska pobuna 1936–1939).

02.maj 1921.

Počeo Treći Šleski ustanak: Poljaci u gornjoj Šleziji dižu ustanak kako bi se iznudila bolja podela ove oblasti. Gornja Šlezija je industrijski bogata oblast postala posle Prvog svetskog rata predmet spora između Nemačke i Poljske. Versajski ugovor predviđao je plebiscit (20. mart 1921) da stanovništvo odluči o pripajanju Nemačkoj ili Poljskoj. Većina glasala za Nemačku, ali Poljaci su tražili bolju podelu jer su industrijske oblasti bile presudne za ekonomiju. Poljski pobunjenici pod vođstvom Vojciecha Korfantega su podigli ustanak 02.maja. Sukobi su trajali do 5. jula 1921, kada su međunarodne sile (Britanija, Francuska, Italija) intervenisale. Liga naroda odlučila je o podeli: Poljska je dobila oko 1/3 teritorije, ali sa većinom industrijskih resursa. Nemačka je zadržala ostatak, ali je izgubila ključne rudnike i fabrike. Ovaj ustanak bio je najvažniji od tri šleska ustanka (1919, 1920, 1921) i jedini sa značajnim teritorijalnim rezultatima.

Rođen indijski filmski režiser Satjađit Raj, jedan od najvećih filmskih stvaralaca XX veka, autor produhovljenih, duboko misaonih i poetično-realističnih dela. (1921-1992 -70-) Njegov opus je doneo međunarodno priznanje indijskom filmu, naročito kroz čuvenu Apu trilogiju . Raj je bio poznat po humanističkom pristupu filmu, pažljivom prikazu svakodnevnog života i socijalnih problema. Njegovi filmovi spojili su indijsku tradiciju sa univerzalnim temama, čime je postao most između istočnog i zapadnog filmskog sveta. Smatra se jednim od najvećih autora 20. veka, uz imena poput Kurosave, Fellinija i Bergmana. Godine 1992. dobio je Oskara za životno delo. Filmovi: "Otac Pančali", "Nepobeđeni", "Apuov svet", "Kamen mudrosti", "Boginja", "Salon za muziku", "Rabindranat Tagore", "Tri devojke", "Metropola".

03.maj 1921.

Stupio na snagu zakon o podeli Irske na Republiku Irsku i Severnu Irsku, koja je ostala deo Velike Britanije. Britanski parlament je 1920. doneo odluku da se ostrvo podeli na dva entiteta – Severnu i Južnu Irsku. Podela je formalno sprovedena 3. maja 1921, tokom Irskog rata za nezavisnost. Anglo-irskim sporazumom (1922), Južna Irska se odvojila i postala nezavisna država (kasnije Republika Irska), dok je Severna Irska odlučila da ostane u sastavu Ujedinjenog Kraljevstva

05.maj 1921.

Savezničke sile su predstavile Londonski raspored isplata, poznat i kao „Londonski ultimatum”, kojim su precizirali iznos i dinamiku ratnih reparacija koje su Centralne sile, prvenstveno Nemačka, morale da plate nakon Prvog svetskog rata. Centralne sile su bile po ovom ultimatumu dužne isplatiti ukupno 132 milijarde zlatnih maraka (oko 33 milijarde dolara u tadašnjoj vrednosti) u 66 godišnjih rata, uključujući fiksne i varijabilne komponente. Reparacije su bile namenjene Francuskoj, Belgiji, Britaniji i drugim saveznicima za štetu pretrpljenu tokom rata. Ako Nemačka ne prihvati uslove, preti joj vojna okupacija dodatnih teritorija (što se i desilo - okupacija Rurske oblasti 1923). Nemačka je smatrala iznos nerealnim, što je izazvalo inflaciju i političku nestabilnost. Londonski ultimatum je dodatno radikalizovao nemačku javnost i doveo do jačanja ekstremnih pokreta. Reparacije su više puta revidirane (Dawesov plan 1924, Youngov plan 1929), a konačno otpisane 1932.

Koko Šanel lansirala Chanel No. 5, parfem koji je postao najpoznatiji i najuticajniji miris 20. veka. Kreator mirisa bio je Ernest Bo (Ernest Beaux), rusko-francuski parfimer, koji je za Šanel kreirao kompoziciju od preko 80 sastojaka. Bio je to prvi inovativni parfem sa sintetičkim aldehidima, koji su mu dali „čist” i apstraktan miris - za razliku od tadašnjih parfema koji su mirisali na pojedinačne cvetove. Naziv „No. 5” je dat jer je Šanel izabrala peti uzorak koji joj je Bo predstavio. Pakovanje je bilo minimalistička bočica, bez ukrasa - revolucionarna za to vreme. Šanel je parfem povezala sa idejom ženske slobode, elegancije i senzualnosti bez vulgarnosti. Šanel 5 je postao simbol modernosti, luksuza i emancipacije. Do danas ostaje najprodavaniji parfem svih vremena.

Najniža poseta u istoriji Fudbalske lige: samo 13 gledalaca na fudbalskoj utakmici između Lester Sitija i Stokport Kaunti FK u Engleskoj. Samo 13 gledalaca koji su platili ulaznice prisustvovalo je ovoj fudbalskoj utakmici Druge divizije Engleske Fudbalske lige. Ova utakmica se i danas navodi kao apsolutni rekord najniže posete u profesionalnom engleskom fudbalu.

06.maj 1921.

U Moskvi Potpisan privremeni sporazum između Nemačke i Sovjetske Rusije, kojim je Nemačka faktički priznala sovjetski režim, iako ne formalno diplomatski. Nemačka je bila izolovana od zapadnih saveznika, a Sovjetska Rusija od istoka - obe zemlje tražile su izlaz iz međunarodne izolacije. Ugovor je regulisao trgovinske i konzularne odnose, bez formalnog priznanja, ali sa faktičkim prihvatanjem sovjetske vlasti. Bio je privremen, ali je otvorio put za Rapalski sporazum iz 1922, koji je formalizovao odnose. Rapalski sporazum je bio uvod u mnogo značajniji dogovor iz 1922, kojim su Nemačka i SSSR uspostavile pune diplomatske i ekonomske odnose. I Berlin i Moskva su tražili ekonomske partnere i političku stabilnost, bez ideoloških prepreka.

08.maj 1921.

Švedska ukinula smrtnu kaznu za krivična dela u mirnodopsko vreme. Švedska je imala dugu tradiciju primene smrtne kazne, ali poslednja egzekucija izvršena je još 1910. godine (Alfred Ander, vešanjem). Parlament je doneo odluku da se smrtna kazna ukine za sve zločine u miru. Za ratne zločine kazna je ostala formalno moguća u vojnim zakonima za vreme rata, ali nikada nije primenjena. Tek 1973. Švedska je ukinula smrtnu kaznu i u vojnim zakonima, čime je postala jedna od prvih evropskih zemalja sa potpunom abolicijom.

14.maj 1921.

Dnevni list „Politika” objavio vest da će Ministarstvo unutrašnjih dela regrutovati 2.000 žandarma iz redova vojnika, zbog pojačane aktivnosti bugarskih komita u Južnoj Srbiji. Bugarske komite (četnici) bile su neregularne grupe koje su delovale u pograničnim oblastima, naročito u Makedoniji i Južnoj Srbiji, sa ciljem destabilizacije i širenja bugarskog uticaja. Posle Prvog svetskog rata, granice Kraljevine SHS bile su nesigurne, a komitske akcije uključivale su napade na sela, administraciju i komunikacije. Ministarstvo unutrašnjih dela odlučilo je da ojača žandarmeriju, regrutovanjem novih snaga direktno iz vojske, kako bi se efikasnije suprotstavilo komitskim upadima.

U Italiji održani prvi parlamentarni izbori posle Prvog svetskog rata, poznati kao „Izbori 1921.”, na kojima je fašistički pokret, uprkos nasilju i pritiscima na birače, osvojio samo 35 od 535 poslaničkih mesta. Italija je bila u krizi posle rata - ekonomska nestabilnost, socijalni nemiri, „biennio rosso” (dvogodišnje radničke pobune 1919–1920). Benito Musolini je tek formirao fašističke „fasci di combattimento”, koji su koristili nasilje protiv socijalista i sindikalista. Socijalisti su ostali najjača stranka, ali podeljeni između maksimalista i reformista. Iako su fašisti osvojili relativno malo mesta, ulazak u parlament dao im je legitimitet i platformu za širenje uticaja. Bio je to prvi korak ka maršu na Rim (1922) i preuzimanju vlasti. Izbori 1921. pokazuju kako se fašizam iz marginalnog pokreta pretvorio u političku silu.

Američki sudija Florens Alen (Florence Ellinwood Allen) u Ohaju postala prva žena u istoriji SAD koja je izrekla smrtnu presudu muškarcu. Florens Alen (1884–1966) bila je pionirka u pravosuđu, prva žena izabrana u Vrhovni sud jedne američke savezne države (Ohajo, 1922), kasnije i prva žena u saveznom apelacionom sudu. Frenk Moto (Frank Motto) je osuđen za ubistvo 14. maja 1921. Moto je pogubljen tri meseca kasnije, što je potvrdilo težinu presude. Ovaj slučaj bio je prekretnica u istoriji pravosuđa SAD, jer je pokazao da žene mogu obavljati najodgovornije sudske funkcije, uključujući donošenje najtežih presuda.

14-17.maj 1921.

Izbili najintenzivniji antievropski neredi u najvećim egipatskim gradovima Kairu i Aleksandriji, usmereni protiv stranaca i kolonijalne prisutnosti. Iako je 1922. formalno proglašena nezavisnost, u 1921. godini zemlja je još bila pod snažnom britanskom kontrolom. Nacionalistički pokret, predvođen partijom Wafd, zahtevao je potpunu nezavisnost i povlačenje britanskih trupa. Uzroke nereda treba tražiti u rastućem nezadovoljstvu kolonijalnom upravom, ekonomskim teškoćama i socijalnim tenzijama i percepcijom da evropski doseljenici i trgovci imaju privilegovan položaj. U oba grada izbili su nasilni protesti i napadi na evropske zajednice. Mete napada su bile evropske radnje, klubovi i naselja. Britanske snage su intervenisale da uguše nerede, što je dovelo do žrtava i dodatnog nezadovoljstva. Neredi su pokazali da britanska vlast gubi legitimitet i da je nacionalistički pokret sve jači. Događaji iz 1921. bili su uvod u formalnu nezavisnost Egipta 1922, iako uz zadržavanje britanskog uticaja. Nakon višegodišnjih nemira i međunarodnog pritiska, Britanija je 28. februara 1922. jednostrano proglasila nezavisnost Egipta. Potpunu suverenost Egipat stiče tek 1952. posle revolucije i dolaska Gamala Abdela Nasera kada je krenuo ka stvarnoj nezavisnosti, dok su se Britanci povukli iz zemlje u periodu od 1954. do 1956.godine

19.maj 1921.

Ustavotvorna skupština usvojila prvi odeljak Ustava: ime države je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, službeni jezik je srpsko-hrvatsko-slovenački. Državni okvir monarhija pod dinastijom Karađorđevića. Ovim činom je formalno potvrđen identitet nove države nastale 1918. spajanjem južnoslovenskih naroda. Jezičko rešenje („srpsko-hrvatsko-slovenački”) bilo je kompromisno, ali je u praksi izazivalo sporove oko ravnopravnosti jezika i pisama. Usvajanje prvog odeljka bio je uvod u donošenje celog Vidovdanskog ustava 28. juna 1921, kojim je Kraljevina SHS dobila ustavni poredak.

Kongres Sjedinjenih Država usvaja Zakon o vanrednim kvotama, uspostavljajući nacionalne kvote za imigraciju kojima je drastično ograničena imigraciju iz Istočne Evrope. Jevreji emigrantii zbog toga počinju preferirati Palestinu kao destinaciju umesto SAD.

20.maj 1921.

Rođena srpska (jugoslovenska) pozorišna, filmska i TV glumica Olga Ivanović. (Rođena: Horgoš/Kraljevina SHS/Srbija 20.maj 1920. - Umrla: Beograd/SR Jugoslavija/Srbija 14.septembar 2001.) Od malih nogu bila je pomalo ekscentrična i zaljubljena u javni nastup. Navodno je još kao devojčica bila očarana pozorištem, ali nije ni pomišljala da bi od glume mogla da živi. Upisala je Medicinski fakultet u Beogradu 1940. godine i završila jedan semestar, ali je Drugi svetski rat i okupacija Kraljevine Jugoslavije prekinuo njeno školovanje. Tada se uputila da pomogne borcima. Bila je raspoređena kao bolničarka u improvizovanoj vojnoj bolnici u Aleksincu, a ovo teško i bolno iskustvo nateralo ju je da shvati da lekarski poziv možda ipak nije za nju. Te je po okončanju rata i povratku u Beograd potražila novi životni poziv. Na sceni je najznačajnije domete ostvarila u zlatnim danima Beogradskog dramskog pozorišta, kao i u prvim decenijama rada „Ateljea 212“.Tumačila je prvenstveno uloge iz savremenog domaćeg repertoara. Ogromnu popularnost, širom granica Jugoslavije, dobila je ulogom Snežane Nikolajević u TV seriji „Pozorište u kući“ Novaka Novaka. Olga je zabeležila više desetina filmskih i televizijskih uloga, kao i bezbroj pozorišnih, ali je u mislima publike na našim prostorima prva asocijacija na nju "Pozorište u kući", serija u kojoj je igrala džangrizavu taštu gospođu Snežanu Nikolajević. Poslednje godine života provela je povučeno, van profesionalnog delovanja.

1920-2001

21.maj 1921.

Rođen ruski (sovjetski) nuklearni fizičar Andrej Dimitrijevič Saharov, „otac” hidrogenske bombe ali i dugogodišnji borac za političke slobode i ljudska prava i protivnik režima Leonida Brežnjeva, dobitnik Nobelove nagrade za mir 1975. (1921-1989 -68-) Jedan je od najpoznatijih disidenata i boraca za ljudska prava u 20. veku. Njegov rad je ključan u razvoju sovjetske hidrogenske bombe (RDS-37, Tsar Bomba). Od kasnih 1960-ih postaje kritičar sovjetske politike, posebno represije i militarizma. Zalagao se za nuklearno razoružanje, mir i saradnju među narodima. Bio je pod stalnim nadzorom KGB-a, a 1980. prognan u Gorki (Nižnji Novgorod). Njegova supruga, Jelena Boner, bila je ključna u prenošenju njegovih poruka svetu. Dobio je Nobelovu nagrada za mir (1975): za borbu protiv zloupotrebe moći i zalaganje za ljudska prava. Nije mu bilo dozvoljeno da putuje u Oslo; nagradu je primila njegova supruga. Danas Evropski parlament dodeljuje Saharovljevu nagradu za slobodu mišljenja u njegovu čast.

23.maj 1921.

Počeo Lajpciški proces: suđenje optuženima za ratne zločine nakon Prvog svetskog rata pred nemačkim sudom - saveznici presude smatraju slabim, a Nemci prestrogim - trajao do 16.jula 1921. Suđenja koja su održana pred Vrhovnim sudom u Lajpcigu, bila su pokušaj da se zadovolji odredba Versajskog ugovora o suđenju nemačkim ratnim zločincima. Versajski ugovor (1919) predviđao je da se nemačkim oficirima i vojnicima sudi za ratne zločine. Saveznici su želeli međunarodni sud, ali su na kraju pristali da se suđenja odvijaju pred nemačkim sudovima. Oko 900 nemačkih oficira i vojnika bilo je na listi optuženih, ali je suđeno samo nekolicini (oko 12 slučajeva). Suđenja su bila ograničena i selektivna. Nekolicina optuženih je osuđena na zatvorske kazne, ali većina je oslobođena. Saveznici su smatrali da su presude previše blage i da Nemačka štiti svoje oficire a Nemci da su presude prestrog kazneni čin nametnut od strane pobednika. Lajpciški procesi pokazali su nemogućnost sprovođenja međunarodne pravde u tom trenutku. Postali su prethodnica kasnijim međunarodnim sudovima (Nirnberg 1945–46). U političkom smislu, procesi su dodatno produbili jaz između Nemačke i saveznika.

24.maj 1921.

Na prvim opštim izborima u Severnoj Irskoj za novi Parlament Severne Irske, alsterski unionisti osvajaju 40 od 52 mesta. Sistem dominantne stranke trajaće pedeset godina.

Masakr u Bulhoeku (Vitlsi) u Južnoj Africi: 160 pripadnika fanatične sekte Izraelita pokošeno mitraljezima. Sekta „Izraeliti” (Israelites) bila je verska zajednica koju je osnovao Enoh Mgijima, propovednik koji je okupljao sledbenike u regionu. Grupa je odbila da napusti zemljište koje je zauzela, uprkos naređenjima kolonijalnih vlasti. Vlasti su smatrale da sekta predstavlja bezbednosnu pretnju jer se okupljala u velikom broju i ignorisala zakone. Policija i vojska opkolili su okupljene Izraelite kod Bulhoeka. Kada su odbili da se raziđu, vlasti su otvorile vatru mitraljezima. Oko 160 pripadnika sekte je ubijeno, a više stotina ranjeno. Masakr je postao simbol kolonijalne represije u Južnoj Africi.

25.maj 1921.

irski rat za nezavisnost

Irska republikanska armija okupira i spaljuje Carinarnicu u Dablinu, centar lokalne samouprave u Irskoj. Pet pripadnika IRA je ubijeno, a preko 80 zarobljeno od strane britanske vojske koja je opkolila zgradu.

31.maj 1921.

Jedan od najvećih rasnih zločina u istoriji SAD - rasni neredi u Tulsi - Masakr u Tulsi (Tulsa Race Massacre) u Oklahomi tokom 31.maja i 1.juna 1921. u kojima je zvanično ubijeno 39 ljudi (26 crnih i 13 belih). Povod sukoba bio je navodni napada mladog crnog mladića Dika Roulanda na belu devojku u liftu. Grinvud Distrikt (Greenwood District („Black Wall Street”)), prosperitetna afroamerička zajednica u Tulsi postala je meta belih rulja. Belci su palili kuće i radnje, koristili i avione za bacanje zapaljivih materijala. Zvanični bilans sukoba bio je 39 mrtvih (26 crnih i 13 belih). Stvarni bilans: procene govore o stotinama ubijenih Afroamerikanaca (100–300), hiljadama raseljenih i uništenju čitave zajednice. Oko 1.250 kuća je uništeno, a oko 6.000 Afroamerikanaca je zatvoreno. Grinvud je gotovo potpuno uništen, a hiljade ljudi ostalo je bez doma. Zvanične vlasti minimizirale su broj žrtava i prikrivale razmere nasilja decenijama. Tek krajem 20. veka masakr je priznat kao jedan od najvećih rasnih zločina u istoriji SAD. Danas se smatra ključnim događajem u istoriji američkih rasnih odnosa i borbe za pravdu.

Jun 1921

07.jun 1921.

U Bukureštu potpisan sporazum o međusobnoj odbrambenoj saradnji između Rumunije i Kraljevine SHS, u okviru formiranja Male Antante. Sporazum je bio usmjeren protiv mađarskog revizionizma, mogućeg povratka Habsburgovaca na vlast kao i očuvanje novih granica u Podunavlju i Balkanu. Potpisnici sporazuma bili su Nikola Pašić (predsednik vlade i ministar inostranih dela Kraljevine SHS) i Take Jolnesku (ministar inostranih dela Rumunije). Sporazum je bio odbrambena konvencija – obe strane obavezale su se na vojnu pomoć u slučaju agresije, posebno od strane Mađarske. Naglašeno je očuvanje mira i statusa quo utvrđenog Trianonskim ugovorom (1920) i Nejskim ugovorom (1919). Sporazum je kasnije obnavljan (1923, 1926) i registrovan u Ligi naroda. Ovaj sporazum bio je deo šireg saveza između Kraljevine SHS, Rumunije i Čehoslovačke, poznatog kao Mala Antanta. Francuska je podržavala savez, potpisujući paralelne sporazume sa članicama Male Antante, čime je savezu dala međunarodnu težinu.

08.jun 1921.

Rođen bivši predsednik Indonezije Suharto, vojni i politički lider. (Rođen: Kemsuk/Holandska Istočna Indija/Indonezija 08.jun 1921. - Umro: Džakarta/Indonezija 27.januar 2008.) General Suharto, kojeg su simpatizeri nazvali „ocem razvoja“, vodio je svoju zemlju 32 godine. Vlast je preuzeo 1967. državnim udarom od svog prethodnika Sukarna i vladao je do 1998. Pošto je zauzeo antikomunistički stav, nekoliko zapadnih zemalja ga je podržavalo tokom Hladnog rata. Tokom najvećeg dela njegove vladavine, Indonezija je beležila ekonomski rast i industrijalizaciju. Njegova vladavina je, međutim dovela do političkih čistki i smrti miliona osumnjičenih komunista i ljudi kineskog porekla. Takođe je donosio zakone protiv komunista i mere koje su imale za cilj da Kinezi ekonomski ne vladaju Indonezijom. Naime 3% Kineza vladalo je sa 70% ekonomije Indonezije. Suharto je takođe 1975. stavio portugalsku koloniju Istočni Timor pod vlast Indonezije. Kao nepokolebljivi antikomunista, uživao je podršku SAD, i uspeo je da obezbedi dug period privrednog uspona, ali i konsolidaciju mnogonacionalne Indonezije. S druge strane optuživan je za brutalnost prema neistomišljenicima, kao i za korupciju i zloupotrebe. Svrgnut je sa vlasti 21.maja 1998. u jeku velike ekonomske krize i masovnih protesta u Džakarti.

1921-2008

11.jun 1921.

Poslanici Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) napustili su Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS u znak protesta protiv donošenja Zakona o zaštiti države. Taj čin označio je početak kraja legalnog političkog delovanja KPJ u zemlji. Komunisti su protestovali protiv Zakona o zaštiti države, koji je predviđao zabranu komunističke delatnosti, štampe i organizacija. Poslanici KPJ demonstrativno napustili skupštinu. Zakon je ipak usvojen 2. avgusta 1921. KPJ prelazi u ilegalu, ali nastavlja delovanje kroz sindikate, omladinske organizacije i radnički pokret. Napuštanje parlamenta i zabrana delovanja doveli su do jačanja revolucionarnog krila KPJ.

17.jun 1921.

Rođen srpski publicista, literata, istoriograf Borivoje Karapandžić, uz Lazu Kostića, bio verovatno najplodnije pero srpske emigracije. (1921-2011 -89-) Kao politički emigrant napustio je Srbiju 1944. i od 1950. živeo je u Klivlednu, SAD. Osim pisanja, bio je izuzetno aktivan i u crkvenom životu srpske emigracije, kao i poverenik manastira Hilandar, manastira Ravanica i drugih. Objavio je više od 30 knjiga, i redovno je objavljivao u nizu srpskih emigrantskih listova, poput Amerikanskog Srbobrana“, "Glasa kanadskih Srba“, "Iskre". Nosilac je priznanja za životno delo grada Klivlenda, bio je počasni član Udruženja književnika Srbije, nosilac ordena Svetog vladike Nikolaja.

U Italiji osnovana Arditi del Popolo, prva organizovana antifašistička milicija, direktno suprostavljena fašistima i crnokošuljašima. Nastali su u Rimu, pod vođstvom bivšeg ardita, oficira jurišnih jedinica iz Prvog svetskog rata Arga Sekondarija, i okupljali su komuniste, socijaliste, anarhiste i republikance. Ideologija koju su zastupali bio je antifašizam, sa elementima komunizma, anarhizma, socijalizma i republikanskog patriotizma. Cilj milicije bila je organizovana odbrana radničkih i siromašnih slojeva od fašističkog nasilja i „skvadrističkih“ napada crnokošuljaša. Brojnost milicije bila je oko 20.000 članova u prvoj godini postojanja. Arditi del Popolo se smatraju prvom masovnom antifašističkom organizacijom u Evropi.

20.jun 1921.

Kraljevina SHS je potpisala sporazum kojim joj pripada 5% od ukupne ratne odštete koju plaća Nemačka, što je za tu godinu iznosilo oko 2,5 milijardi zlatnih maraka. Ovaj sporazum je deo šireg sistema reparacija utvrđenih Versajskim mirovnim ugovorom iz 1919. Isplata se vršila u novcu, robi i industrijskoj opremi. Nemačka je bila obavezna da plati 132 milijarde zlatnih maraka (prema odluci iz 1921), ali je stvarna isplata bila znatno manja zbog ekonomske krize i kasnijih revizija. Iako nije bila direktni potpisnik Versajskog ugovora, Kraljevina SHS je dobila deo reparacija kao saveznik u ratu i kao naslednica teritorija koje su pretrpele štetu (npr. Srbija, Crna Gora). Reparacije su korišćene za obnovu infrastrukture, industrije i ratom razorenih područja.

21.jun 1921.

Rođena Džejn Rasel američka filmska diva, glumica koja je, uz Merlin Monro verovatno bila najveći seks simbol Holivuda. (1921-2011 -89-) Proslavila se četrdesetih godina XX veka filmom "Odmetnik", koji je zbog senzualnih scena skoro tri godine bio pod udarom cenzure. Upamćena je i po filmovima "Bledoliki" u kojem je glumila sa Bobom Houpom i "Muškarci vole plavuše" sa Merilin Monro.

28.jun 1921.

Ustavotvorna Skupština Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca izglasala je Vidovdanski ustav, prvi ustav nove države. Država je proglašena "ustavnom, parlamentarnom monarhijom" s dinastijom Karađorđević na čelu. Ustav je važio do 1929. kada ga je kralj Aleksandar Karađorđević suspendovao pošto je zaveo ličnu vladu kako bi stabilizovao prilike u zemlji. Ustav je usvojen običnom većinom (223 za, 35 protiv, 158 odsutnih) bez konsenzusa – hrvatski poslanici (Hrvatska republikanska seljačka stranka) napustili su skupštinu, smatrajući da se ustav nameće većinskom voljom srpskih stranaka. Ključne odredbe Vidovdanskog ustava: koncept naroda: Jedan narod sa „tri plemena“ – Srbi, Hrvati i Slovenci; Srpsko-hrvatsko-slovenački (troimeni jezik); Jednodomna Narodna skupština, poslanike biraju samo muškarci iznad određenog starosnog cenzusa; ovlašćenja kralja vrlo široka – uključuju pravo raspuštanja skupštine, zakonodavnu inicijativu, imenovanje vlade. Srpske političke elite slavile su ustav kao izraz jedinstva. Hrvatski i slovenački političari kritikovali su centralizam i unitarizam. Ustav je suspendovan 6. januara 1929. kada je kralj Aleksandar uveo diktaturu (Šestojanuarska diktatura).

29.jun 1921.

Spasoje Stejić, molerski radnik, član KPJ i učesnik Oktobarske revolucije, izvršio neuspeli atentat na regenta Aleksandra Karađorđevića u Beogradu. Bomba nije pogodila metu, ali je ranjeno desetak ljudi. Mesto izvršenja atentata u Beogradu na uglu Miloševe i Masarikove ulice. Bomba bačena sa skele nedovršene zgrade – zapela za telefonske žice i eksplodirala pre nego što je pogodila kočiju. Stejić uhapšen, osuđen na smrt, ali pomilovan – kazna preinačena na 20 godina robije. Ovaj atentat je doveo do pojačane represije nad komunistima, masovnih hapšenja članova KPJ i početka tzv. Vidovdanskog procesa – suđenja komunistima optuženim za terorizam.

Jul 1921

27.jul 1921.

Kanadski fiziolog i lekar Frederik Banting i student Čarls Best uspešno izolovali insulin iz pankreasa psa, revolucionarni lek protiv šećerne bolesti. Time je otvoren put ka lečenju šećerne bolesti (dijabetesa), koja je do tada bila smrtonosna. Banting i Best izolovali su insulin u laboratoriji Univerziteta u Torontu. Prvi pacijent, Leonard Thompson, 14-godišnji dečak oboleo od dijabetesa tip 1, uspešno je lečen insulinom sledeće 1922.godine. Banting je zajedno sa Džonom Makleodom dobio Nobelovu nagradu za fiziologiju ili medicinu. Banting je podelio svoj deo nagrade sa Bestom, a Makleod sa biohemičarem Džejmsom Kolipom. Insulin je postao prvi efikasan lek protiv dijabetesa i spasio milione života širom sveta.

Nikolaje Paulesku, rumunski fiziolog i profesor medicine, uspeo je 1916. godine da izoluje ekstrakt gušterače koji je nakon primene na psima s dijabetesom kod njih normalizovao nivo šećera u krvi. Posle Prvog svetskog rata uspeo je izolovati antidiabetički hormon gušterače koji je on nazvao pankrein (insulin). Na tu temu napisao je nekoliko naučnih radova, 1922. osigurao je autorska prava za svoju metodu proizvodnje pankreina. Paulesku je naučno dokazao postojanje antidiabetičkog hormona pre Bantinga i Besta. Međutim, njegov ekstrakt nije bio dovoljno čist za kliničku primenu kod ljudi. Banting, Best i saradnici su uspeli da insulin pročiste i primene kod pacijenata, što im je donelo Nobelovu nagradu 1923. Danas se Paulesku često navodi kao “zaboravljeni pionir insulina”, čije je otkriće bilo ključno, ali nedovoljno razvijeno za praktičnu terapiju.